Израел – непомирливите Ашкенази и Сефарди, конфликтот што тлее најмалку половина век
Додека стотици илјади маршираат низ улиците на Израел против судските реформи, израелскиот претседател Исак Херцог предупреди дека земјата е на работ на бездна. Во времето кога тој го издаде своето предупредување, некои водечки коментатори во Израел тврдат дека граѓанската војна не само што е можна, туку и веќе започнала.
Но, дали Израел навистина ќе експлодира поради судските реформи? Дали е ова навистина причина што може да доведе до граѓанска војна? Приказната е сложена, но ќе се обидеме да ја расветлиме.
Пред се, треба да се каже дека она што го гледаме во Израел не е типичен израелски внатрешен конфликт. Ова го знаеме затоа што се почесто гледаме ваков конфликт во западните демократски земји (Израел, без разлика на неговата географска положба, ќе се класифицира во таа категорија).
Тоа е конфликт меѓу две струи кои се борат, буквално, за иднината.
Како ќе изгледаат државите? Дали од кризните периоди ќе излезат како поголеми и полиберални демократии или како поавторитарни и пофокусирани национални држави?
Станува збор за разлика во мислењата што претходно се сметаше за составен дел на модерната демократија, нешто што се „ниша“ на една или на друга страна на секои неколку години. Но, сега сме сведоци на поголема радикализација на двете страни, кои почнуваат да веруваат дека оваа сака да ги истреби и да се наметне како единствена опција за иднината.
Ние веќе некое време ги следиме овие конфликти во земји како Полска, Франција, САД, а неодамна и Германија со ненадејниот раст на поддршката за АФД.
Израел го префати тој „вирус“, но во случајот на Израел тој се развива според нивните специфичности. Некои ќе речат дека она што го имаме денес во Израел е всушност сè поинтензивен конфликт помеѓу два вида ционизам, односно идеологијата на еврејската држава.
Сведоци сме на конфликтот меѓу ционизмот каков што беше доминантен пред 1967 година и оној што почна незапирливо да расте по 1967 година, односно конфликтот помеѓу либералниот, секуларниот ционизам и пофанатичниот, дури и фашистичкиот ционизам.
Се разбира, пресвртна точка беше Шестдневната војна во јуни 1967 година, кога Израел ја презеде контролата врз Западниот Брег, Источен Ерусалим, Појасот Газа, Синајскиот Полуостров, Голанската висорамнина…
Одгласите на Шестдневната војна се чувствуваат и денес, повеќе од половина век подоцна. Освен што овој конфликт, погубен за Арапите кои тогаш беа обединети против Израел, длабоко ќе ја промени геополитиката на Блискиот Исток, ќе го трансформира и самиот Израел.
Се разбира, за Палестинците, ционизмот е секогаш ционизам – идејата за создавање еврејска држава на историската територија на Палестина. Сепак, разлики постојат.
По 1967 година, одредени фракции во Израел тргнаа по патот на националистичката идеологија и религиозното влијание. Тоа беше нешто ново и порадикално, понекогаш може да се слушне терминот „ционизам по 1967 година“.
Добро, но ако оттогаш тлее идеолошкиот конфликт во самата ционистичка идеја, зошто дури сега излегува на површина? Зошто дури сега отворено зборуваме за можна граѓанска војна во Израел?
Како што веќе споменавме, Израел е под влијание на пошироки политички движења во светот кон кои е ориентиран. Радикално спротивставените полови на ционизмот постојат долго време, но никогаш не биле толку изразени и видливи како што се сега. Може да се каже дека ситуацијата во САД влијаеше и на оваа радикализација во Израел.
САД отсекогаш биле главен сојузник на Израел, кој безрезервно ги поддржува, но тоа доби сосема нови димензии кога Доналд Трамп дојде на власт.
Веројатно ниту еден американски претседател не направил толку многу за Израел како Трамп, со фокус на постојаното помилување на израелската десница. Од преместувањето на американската амбасада од Тел Авив во Ерусалим до признавањето на окупираната Голанска Висорамнина како израелска (додека остатокот од светот ја смета таа територија за окупиран дел од Сирија), Трамп направи се за да ја задоволи израелската десница – тој дури успеа да убеди добар број арапски земји да воспостават дипломатски односи со Израел.
Понатаму, Трамп го уништи и нуклеарниот договор со Иран, нешто што израелската десница многу го посакуваше.
Но, зошто Трамп беше на страната на израелската владејачка десница во толкава мера во право? Зошто му беше толку важно? Можеби не е тој лично, но зад Трамп стои голем американски десничарски бран кој го овозможи тоа и за кое Трамп беше делумно одговорен од првиот ден на функцијата. Христијанскиот ционизам е многу силен и влијателен во САД и секако придонесе за победата на Трамп.
Да се вратиме на Израел – со децении, либералниот и конзервативниот ционизам успеваше да ги усогласи своите разлики и да се справи со она што ги врзува: ционизмот, односно создавањето и развојот на еврејската држава. Успеаа благодарение на тоа што умерените струи на едната и на другата страна беа тие што управуваа со земјата.
Дури и сегашниот премиер Бенјамин Нетанјаху своевремено важеше за умерен десничар. Всушност, можеби и денес се смета тоа за него, но тој е толку полн со афери што може да го стават во доживотен затвор што на последните избори посегна по табу тема на израелската политика – дозволи создавање коалициска влада со радикални десничарски партии и оттогаш Израел всушност тоне во конфликт.
Нетанјаху секако го одбележа последниот четврт век на Израел. Тој беше премиер од 1996 до 1999 година, потоа од 2009 до 2021 година, а сега повторно од декември 2022 година.
Денес, Израел е управуван од коалиција од шест партии, од кои пет се верски партии – или ултраортодоксни, ултра-ционистички или и двете. Со други зборови, Израел е управуван од еден од најекстремните и најрасистички елементи на израелското општество.
Сведоци сме на трансформацијата на израелската демократија, која отсекогаш го имала својот грев на репресија и злосторства врз окупираниот палестински народ, во фанатична еврејска автократија.
Во тој систем дури ни Нетанјаху не е главен играч, всушност тој е речиси заложник на сопствените работи, поради што се држи до власта, но веројатно тоа не му пречи премногу.
Овде мора да споменеме уште нешто многу важно за Израел. Израел е земја која е создадена по сличен „рецепт“ како САД и Австралија, односно со покорување на домородното население и имиграцијата од различни делови на светот. Во случајот со Израел, станува збор за доселување на Евреи од различни делови на светот, но овие Евреи не секогаш ги имале истите обичаи или исти идеи.
Од нејзиното основање во 1948 година како доселеничка-колонијална држава, лидерите на Израел ги следеа стапките на другите доселенички држави како што се САД, Канада и Австралија, управувајќи со тензиите меѓу нивните различни имигрантски заедници преку демократски процеси. Тоа беше единствениот начин да се помират разликите меѓу, да речеме, ирачката и полската, или мароканската и руската еврејска имигрантска заедница. Се разбира, тоа не се однесуваше на Палестинците кои едноставно станаа подредени и окупиран народ или беа масовно протерани.
Во овој период, секуларните елити на Ашкенази – концентрирани во работничкото движење кое го создаде и водеше поранешното населување на Палестина – преовладуваше над поконзервативните сефардски имигранти и религиозни групи и станаа доминантни.
А кои се тие групи?
Евреите Ашкенази се Евреи со потекло од Централна и Источна Европа и сочинуваа значителен дел од еврејското население во Палестина пред формирањето на Израел. Секуларните Ашкенази не беа длабоко религиозно ориентирани и имаа повеќе секуларни, прогресивни и социјалистички ставови (очигледно, бидејќи многумина доаѓаат од областа на поранешниот СССР).
Сефардските Евреи се Евреи со шпанско, португалско или северноафриканско потекло, меѓу другото. И тие сочинуваа значителен дел од еврејското население во Израел, особено во раните фази на државата. Тие беа генерално порелигиозни и имаа поконзервативни ставови.
Таа рамнотежа, во корист на позицијата што генерално ја застапуваа Ашкеназите, беше обратна по војната во 1967 година. Потоа, со окупираната територија, фанатичните, месијанските и хипернационалистичките групи почнаа брзо да се зајакнуваат.
Би можеле да навлеземе во многу детали, но нема потреба во овој контекст. Она што треба да се каже е дека израелските власти со текот на годините дозволија изградба на стотици нелегални еврејски населби на окупираната територија, така што линиите меѓу Израел и окупираните територии веќе се изгубени. Се разбира, тоа беше целта од почетокот – создавање на голем Израел, а тоа е нешто во кое учествуваа и либералите и конзервативците.
Сега дојде време најрадикалните групи, откако ќе се прошират колку што можат, да се свртат навнатре и да сакаат да основаат свој Израел, ослободен од либералните ривали.
Еден од претставниците на радикалната десница со фашистички тенденции, министерот за национална безбедност, Итамар Бен-Гвир, повикува на оружје, но кога тој повик ќе биде испратен, цел на напад нема да бидат само Палестинците, туку и либералните Израелци.
Истакнатиот еврејски писател, професорот Јешајаху Лејбовиц, по војната во 1967 година го предвиде доаѓањето на она што тој го нарече „јудео-нацизам“. Гледајќи ги некои од актерите во сегашната коалициска влада на Израел, се чини дека неговото предвидување има смисла.
Пред десет години, водечкиот израелски писател, покојниот Амос Оз, ги нарече насилните „ридски“ еврејски фанатици на окупираните територии, кои се тврдокорни поддржувачи на денешните министри и кои вршат погроми против Палестинците на окупираниот Западен Брег “хебрејски неонацисти“.
А опозицијата? Каде е опозицијата? Таа жестоко се бори за опстанок и чувствува дека оваа ситуација можеби се лизга кон граѓанска војна, но тешко дека е актер за кого навистина можете да „навивате“. Тие инсистираат на тоа дека Израел може и мора да биде секуларен, либерален и демократски, а во исто време да ја одржува својата еврејска надмоќ и угнетувачката окупација на Палестина.
Дали е неизбежен конфликт меѓу овие фракции? Да. Дали е време сега? Можеби.
Нетанјаху продолжува да нагласува дека е подготвен да преговара за компромис со опозицијата. Можеби на крајот ќе дојде до тоа и во тој случај конфликтот само се одложува, но веројатно не за долго.
Компромисот може да ја смири ситуацијата, да стави крај на уличните протести и да го врати привидот на нормалност. Но, фанатиците кои се преселија од маргините во центарот на моќта и кои се хранат со конфликти и војни нема да запрат додека не се заврши нивното „месијанско откупување“.
Во исто време, треба да се запомни дека Израел е нуклеарна сила и дека овој арсенал, во случај на граѓанска војна, може да заврши во рацете на сериозни екстремисти, ако веќе не е.
(Vecer.mk VIA)
